तिथि विवाद के हो ? उपाय के छ ?

यो वर्ष पनि तिथिमा देखिएको थपघटले बडा दशैं मनाउनेमा सर्वसाधारण नागरिकहरु अलमलमा छन् । सार्वजनिक भएको पात्रोमा १७ गते बिहीबार असोज शुक्ल प्रतिपदा उल्लेख छ । सोही दिनलाई नेपाल सम्वत तिथि बमोजिम कौलाथ्व पारु उल्लेख गरी घटस्थापना गरिएको छ । त्यस्तै, असोज २० र २१ गतेलाई दुईदिन चतुर्थी तिथि उल्लेख गरी २६ गते शनिबार एकैदिन नवमी र दशमी देखाएको छ । यो आधारले नवमी टुट भएकोलाई सुधार गरी शनिबार नै दुईथरी तिथि उल्लेख गरेको देखिन्छ । बिहान नवमी र दिउँसोबाट विजया दशमी सुरु हुने पात्रोमा उल्लेख छ । सोही पात्रो बमोजिम यो वर्ष बडा दशैं मात्र होइन अब तिहार पनि उस्तै हुने देखिन्छ ।

नेपालका विभिन्न ठाउँमा बसोबास गर्ने समुदायले बडा दशैंलाई आआफ्नै शैलीमा मनाउँछन् । त्यसमध्ये राजधानी काठमाडौंका रैथाने नेवार समुदायले बडा दशैंलाई मोहनि नखःको रुपमा मनाउँछन् । नेपाल सम्वतको तिथिलाई नै आधार बनाएर परम्परा धान्दै आएका नेवार समुदायबीच यो वर्ष तिथिमा देखिएको थपघटसँगै चोक, चिया पसल र सामाजिक सञ्जालमा तर्कवितर्क भएका छन् । कतिपय अवस्थामा विवाद समेत भएको उदाहरण छ ।
यो वर्ष भक्तपुर, ललितपुर र काभ्रेका नेवारहरु असोज २३ गते बुधबार फूलपाती, २४ बिहीबार महाअष्टमी (कूछिभ्वय्), २५ शुक्रबार स्याक्वत्याक्व (महानवमी) र २६ गते शनिबार चालं (विजया दशमी) मनाउने निष्कर्षमा पुगेका छन् । यता काठमाडौंमा भने २४, २५, २६ र २७ गते अर्थात् माथि उल्लेखित मिति भन्दा एकदिन पछि सोही क्रमिक गतिविधि गरि चाड मनाइरहेका छन् ।
अझ चाड मनाउन सर्कुलर जारी गर्ने निकाय ठाउँपिच्छे भएर पनि सर्वसाधारण नागरिकलाई यो वर्ष झन् अलमल बनाएको छ । चाड मनाउने तिथि र मितिको गणना तथा सार्वजनिकीकरण खगोल विज्ञानका ज्ञाताले गर्नुपर्ने हो । यसको सरासार सम्बन्ध ज्योतिषी र दैवज्ञहरुसँग रहन्छ । तर खगोल विज्ञानको ख समेत थाहा नभएका सर्वसाधारण नागरिक यो अवस्थामा तर्क वितर्क गरिरहेका छन् । कुन तिथिमा कुन चाड मनाउने भन्ने विषयको विवाद, तर्क र वितर्क सर्वसाधारण नागरिकले गर्ने नै होइन । यो त नितान्त प्राविधिक विषय भएकोले ज्योतिषी र दैवज्ञहरु नै घोत्लिनुको विकल्प छैन ।
त्यसो भएर तिथिमितिको दायरा र मापदण्ड बनाउनेदेखि सार्वजनिक गर्ने जिम्मेवारी ज्योतिषी र दैवज्ञको अधिकार क्षेत्रमा आउनुपर्छ । तर पछिल्लो समय अमुक संस्था, गुठी, नगरपालिकादेखि सामुदायिक समूहले समेत कागजको खोस्टोमा लेखेर फलानो मितिमा चाड मनाउनु, ढिस्काना थिति नै हुनुपर्छ जस्तो आसयको सर्कुलर गरेको देखिन्छ । यसरी टोलैपिच्छेका समूहले आआफ्नै तर्क प्रस्तुत गरी चाड मनाउन गरिएको आग्रहले समुदायभित्र झन् विभाजन ल्याएको छ । संस्कृतिलाई समुदाय जोड्ने सेतुको रुपमा व्याख्या गरिन्छ तर तिथिकै कारणले संस्कृति मनाउनेमा विचलन आएसँगै सैद्धान्तिक पक्षलाई समेत चुनौती दिएको छ ।
धेरै पहिलेदेखि काठमाडौंको लागि जनबहाल, स्वयम्भू र विजेश्वरी, ललितपुरको लागि हिरण्यवर्ण महाविहार (क्वाःबहाः), भक्तपुरको लागि तलेजु, काभ्रेको लागि नमोबुद्ध र साँखुको लागि बज्रयोगिनीले समन्वय गरी चाड मनाउने तिथि सार्वजनिक गर्दै आएका छन् । तर बिडम्बना यी निकाय एकअर्कासँग फरक मत राखेर तिथि सार्वजनिक गर्छन् । फरक ठाउँका यी निकायले एकै थरी तिथि सार्वजनिक गर्ने सवालमा अहिलेको सांस्कृतिक विचलन नहुने देखिन्छ । तर त्यसो गरेको देखिएको छैन । यी निकायहरुबीच न समन्वय हुन्छ न त समझदारी नै । आखिरमा हुनुपर्ने यी निकायहरुबीचको विचारमा एकरुपता नै हो । अझ एउटै मत बनाएर नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक विकास समितिमार्फत पात्रोमा उल्लेख गर्नुपर्ने हो । तिथिमिति सार्वजनिक गरी चाड मनाउन आह्वान गर्ने सरकारी आधिकारिक निकाय नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक विकास समिति भएकोमा दुई मत नहोला । समितिले सम्बन्धित पक्षसँग समन्वय गरी सुझाव संकलन गरेर चाडपर्व मनाउने सम्बन्धिको समय निर्धारण गरिदिएर पात्रोमा उल्लेख गरिदिंदा अहिलेको समस्या समाधान हुने देखिन्छ । यसमा पनि प्राविधिक जटिलता भने नभएको होइन ।
अब,
कि त माथि उल्लेखित काठमाडौंको जनबहाल, ललितपुरको हिरण्यवर्ण महाबिहार र भक्तपुर तलेजुका ज्योतिषी र दैवज्ञलाई पूर्ण अधिकार दिएर सांस्कृतिक विचलन नहुने सर्तमा तिथि सार्वजनिक गर्नदिनुपर्छ । त्यसो नहुने सवालमा ती निकायका प्रतिनिधिलाई नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक विकास समितिको कार्यसमितिमा अट्ने वातारण दिनुपर्छ ।
हो,
नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक विकास समितिमामा माथि उल्लेखित निकायका ज्योतिषी र दैवज्ञ अट्ने वातारण बनाउन समितिको कार्यविधि, नियमावली र विधान संशोधन गर्नुपर्ने हुनसक्छ । सांस्कृतिक विचलन रोक्नको लागि यो उपाय सबसे उत्तम हो । सर्वसाधारण नागरिकलाई त के ? चाड मनाउनको लागि तिथि सार्वजनिक गर्ने जिम्मेवारी पाएको निकायले जुन तिथि भन्यो, पात्रोमा जुन उल्लेख ग¥यो सोही बमोजिम चाड मनाउने त हो ।

(लेखक केके मानन्धर ईमेज च्यानल टेलिभिजनसँग सम्बन्धित सञ्चारकर्मी र ख्वप कलेजमा आम सञ्चार तथा पत्रकारिता अध्यापन गराउने उपप्राध्यापक हुन् ।