गाईजात्रा सम्बन्धीको ४ वटा लुकेका तथ्य

१) गाईजात्रा प्रताप मल्लले चलाएको होइन । बरु उनले रानीलाई देखाउन लाय्‌कू दरबार हुँदै परिक्रमा गर्नुपर्ने लगायतको उर्दी जारी गरेर जात्रालाई व्यवस्थित बनाएका थिए । गाईजात्रा अर्थात् सापारु प्रताप मल्ल भन्दा नि करिव तीन सय वर्ष अघिका राजा जयस्थिति मल्लको पालामै मनाएको गोपालराज वंशावलीमा उल्लेख रहेको संस्कृतिविद् डा. पुरुषोत्तम लोचन श्रेष्ठको दाबी छ ।

२) गाईजात्रामा सरकारलाई व्यंग्य गर्ने र प्रहसन देखाउने चलन ३० को दसकमा रामशेखर नकर्मी, हास्य सम्राट मदनकृष्ण श्रेष्ठ, गणेश साय्‌मि, श्रीकृष्ण अणु लगायतको समूहले स्थापना गरेको मुनासः नामक संस्थाले नेपालभाषामा सुरु गरेका थिए । पछि सोही समूहसँग समन्वय गरी वाङमय शताब्दी पुरुष डा. सत्यमोहन जोशीको पहलमा नेपाली राष्ट्रिय भाषामा सुरुआत भएको थियो । अहिले सोही हास्यव्यंग्य तथा प्रहसनलाई हास्य कलाकारहरुले देखाउँदै आएका छन् ।

३) गाईजात्रा नेवार मात्रले मनाउने परम्परा हाेइन । बरू नैकापमा मगर समुदायले पनि दिवंगत परिवारकाे सदस्यकाे सुगतिकाे कामना गरि मनाउँछन् । नैकापमा मगर समुदायले गाईजात्रा कहिलेदेखि सुरूअात गरेकाे भन्ने सम्बन्धमा अध्ययन अावश्यक छ ।

४) गाईजात्रामा निकालिने सायाः परिवारकाे सदस्य दिवंगत हुँदा मात्र हाेइन बरू मध्यपुरमा चालू सांस्कृतिक वर्षमा नयाँ घर निर्माण गर्दा पनि गाईजात्राकाे दिनमै सायाः निकाल्ने परम्परा रहेकाे छ । परालकाे सिङ अाकारमा टाउकाेमा श्रीपेच जस्तै बनाएर साे दिन नगर परिक्रमा गर्छन् । याे विषय पनि अनुसन्धानकै विषय हाे । 

(पाेस्ट गरिएको तस्बिर सिवा साय्‌मि खलःले मध्यपुर थिमि नगरपालिकासँगकाे लागत साझेदारीमा वि.सं. २०८० सालमा लाय्‌कू साः सामुदायिक भवन निर्माण पश्चात् सायाः निकालेकाे बखतकाे हाे ।)

पितृ भाेज संस्कार : विश्वास र भ्रम

विश्वास र अास्था अाअाफ्नै हाेला । विश्वास गर्नु वा नगर्नु पनि व्यक्तिकै अधिकारकाे विषय भयाे । तस्बिरमा देखाइएको पितृ भाेज वा अागंब्व राख्नु परम्परागत मान्यता र विश्वासमा अाधारित रहेको छ । 

अागंब्व वा पितृ भाेज नेवार संस्कारजन्य परम्परामा चाडपर्व सकिएको भाेलीपल्ट घरबाट बाहिर राखिन्छ । चाेखाेनिधि गरेर तयार गरिएको भाेजकाे विषयमा मेराे निजी धारणा रहेकाे छ ।

मेराे अल्पज्ञानले बुझेको विषय भनेकाे अध्यात्म, अध्यात्मिक शक्ति, पुनर्जन्म, भाैतिक जीवन र दर्शनसँग अागंब्व/पितृ भाेज सम्बन्धित रहेकाे छ । भाैतिकवादमा देखिने चीजबीजकाे चर्चा बढी हुन्छ । अाखिरमा हाम्रो अाँखाले नदेख्ने बस् महसुस गर्न सकिने विषयसँग पितृ भाेज सम्बन्धित रहेकाे मेराे बुझाइ छ । विज्ञानले पनि माेबाइल नेटवर्क, टेलिभिजनकाे रिमाेट कन्ट्रोल, सेन्सरमार्फत सञ्चालन हुने थुप्रै विषयलाई प्रयाेग गरिसकेको छ । त्यसरी नै साधारण अाँखाले देख्न नसकिने थुप्रै विषय अध्यात्म शक्तिसँग सम्बन्धित रहन्छ । बाजेपूर्खाले सुरू गरेर पुस्तान्तरण गरेका थुप्रै संस्कार हाम्राे दायित्व हाे । त्यसमध्ये धेरै विषय लेख्य परम्परामा छैन । त्यसाे भएर थुप्रै परम्परा अंगाल्नु पर्नाकाे कारण हामीलाई कम ज्ञात छ । तर विज्ञानसम्मत पितृ भाेजकाे परम्पराले हामीसँग परनिर्भर रहने बिरालाे, कुकुर, काग, चरा, परेवा लगायतलाई खुराक भएकाे छ । आैपचारिक शिक्षाकाे चलन नहुँदा दान परम्परा, प्रकृतिपूजा, समाजसेवाकाे सिद्धान्त बुझाउन संस्कारजन्य/प्रथाजन्य परम्परा सञ्चालन गरेकाे मेराे बुझाइ छ । हाम्रा पितृ त्यस्तैत्यस्तै परनिर्भर प्राणी र पंछीकाे आत्मासँगै आएर खान आउने सुनेकाे छु । त्यही भएर पनि शुद्ध भएर भाेज जाेरजाम गरिन्छ । प्रकृतिपूजासँग मेल खाने हाम्रा यस्ता परम्परा महसुस गर्नु जरूरी छ । थप अध्ययन गरेर परिस्कृत गर्नु जरूरी छ । न कि 'भाेज फाल्याे, अन्नकाे दुरुपयोग भयाे' भन्ने एउटै दृष्टिकोणले मात्र प्रचार गरिरहँदा याे संस्कारभित्र परम्परालाई जगेर्ना गर्नुपर्नाकाे कारण, अध्यात्म शक्ति र अास्थासँग जाेडिएकाे विषय गाैण हुनसक्छ । हाम्रो ध्यय परिस्कृत र समृद्ध समाज निर्माणमा केन्द्रीत हुनुपर्छ । संस्कार, मूर्त र अमूर्त सम्पदा, जीवनशैली, दर्शन, अध्यात्म सबैसबै समृद्ध समाजकाे अाधार हाे ।