केके मानन्धर ।
राताे मच्छिन्द्रनाथलाई पद्मपाणी लाेकेश्वर र रक्तावलाेकितेश्वर करूणामयकाे रूपमा पुज्ने चलन छ । पद्मपाणी लाेकेश्वरलाई बुंगमतीमा विराजमान गराएकाे भएर स्थानिय भाषामा बुंगद्यः भनिएकाे छ । दाेलखाली नेपालभाषामा बुंगदेउ हाे । 'भाै कायेगु'काे अर्थ द्विअर्थी याैनजन्य शब्द प्रयाेग गर्नु हाे ।
हरेक वर्ष नेपाल संवत् तिथि बमाेजिम तछलाथ्व षष्ठी (जेष्ठ शुक्ल षष्ठी) मा सम्पूर्ण नेवार समुदायले सिथि नखः मनाउँछन् । सिथि नखःकै दिन माैलिक परिकारकाे रूपमा रहेकाे मास, मुगी लगायतकाे दलहनबाट बन्ने वः खाने परम्परा छ । सिथि नखःकाे दिन पानीकाे मुहान, ईनार, धारा, पाेखरी, कुवा सफाइ गर्छन् । साेही दिन साँझ थिमिमा पद्मपाणी लाेकेश्वरकाे जात्रा हुन्छ । अरूभन्दा पृथक देखिने याे जात्रालाई स्थानिय भाषामा 'लाेकेश्वरलाई माइतबाट फर्काइएको' भन्ने चलन छ । यसअघि प्रतिपदाकाे दिन महास्नान गराउने परम्परा छ ।
तत्कालीन नेपाल मण्डलका विभिन्न ठाउँमा विराजमान भएका करूणामयलाई फरक नाउँबाट पुज्ने चलन छ । साेही बमाेजिम काभ्रेको नालामा विराजमान भएकालाई सृष्टिकान्त लोकेश्वर, ललितपुरको बुंगमतीमा अवस्थित रक्तावलोकितेश्वर वा रातो मच्छिन्द्रनाथ, काठमाडौंकाे जनबहालमा विराजमान भएकालाई आर्यावलोकितेश्वर वा अमोघपास लोकेश्वर वा सेतो मच्छिन्द्रनाथ, काठमाडौं दक्षिण भेग चाेभारका आदिनाथ वा आनन्दादी लोकेश्वर हुन् । ती बाहेक दोलखाको मच्छिन्द्रनाथलाई बुगदेउ र थिमिको करूणामयलाई पद्मपाणी लोकेश्वरकाे रूपमा पुज्ने चलन छ ।
दाेलखा र थिमिमा गुरूजु (शाक्य र बज्राचार्य)हरूकाे बसाइँसराइसँगै करूणामय स्थापना गराइएको बताइन्छ । नेपाल संवत् ६८५ मा थिमिमा पद्मपाणी लाेकेश्वर स्थापना गरिएको अभिलेख छ । पद्म कूलमा जन्मिएकाे हुनाले थिमिकाे करूणामयलाई पद्मपाणी लाेकेश्वरकाे नाम दिइएको हाे । सिथि नखःमा विशेष जात्रा हुने पद्मपाणी लोकेश्वरलाई सिथि द्यः अर्थात सिथि देवताकाे रूपमा पुज्छन् ।
जीवन निर्वाहकाे लागि न्यूनतम आवश्यकीय बस्तु पानी र अन्न उपलब्ध गराइदिने देवताकाे रूपमा पद्मपाणी लाेकेश्वरलाई लिइन्छ । थिमिकाे पद्मपाणी र ललितपुरका पद्मपाणी लोकेश्वर अर्थात राताे मच्छिन्द्रनाथकाे स्वरूप एउटै हाे । त्यसाेभएर पनि थिमिकाे पद्मपाणीलाई ललितपुरकाे राताे मच्छिन्द्रनाथलाई जस्तै कर्म र संस्कार गराइन्छ । तत्कालीन भक्तपुरमा फैलिएको महामारीलाई शान्तिस्वस्ति गरिदिने ललितपुरका गुरूजु (शाक्य र बज्राचार्य)हरूलाई गंगा महारानीले थिमिमा स्थापित गराएको लाेकश्रुती छ । उहिले राताे मच्छिन्द्रनाथलाई नेपाल मण्डलमा ल्याएका भक्तपुरका राजा नरेन्द्रदेवले अाफ्ना छाेराहरू क्रमशः रत्नदेवलाई ललितपुर, पद्मदेवलाई काठमाडौं र भक्तपुर बलदेवलाई सुम्पेर अाफु करूणामयकाे पाउमा लीन हुनुभएको बुंगद्यःकाे कथामा उल्लेख छ ।
भाै कायेगु चलन:
सिथि नखःदेखि गथांमुगः (घण्टाकर्ण)चःह्रेसम्म दाेस्राे व्यक्तिको चरित्रहत्या (मानहानी) नहुने तरिकाले द्विअर्थी याैनजन्य शब्द प्रयाेग गरिंदै अाएकाे देखिन्छ । यहि प्रचलनलाई भाै कायेगु भनिन्छ । अनार्य समाजलाई प्रतिनिधित्व गर्ने नेवारभित्र कृषि पेशालाई अंगाल्ने समुहले अझ तुलनात्मक बढी यस्ता शब्दहरू प्रयाेग गरेकाे मेराे पनि अनुभव छ । (यस्ताखाले शब्द अहिले कमै मात्रामा प्रयाेग गरेकाे भएपनि बाजे पुस्तासम्म बढी नै थियाे ।)
यता,
शताब्दी पुरानाे इतिहास बाेकेकाे मध्यपुरकाे पद्मपाणी लाेकेश्वरकाे जात्रामा अझै पनि द्विअर्थी याैनजन्य शब्द प्रयाेग हुँदै अाएकाे छ । लाेकेश्वरलाई साँझ थिमिकाे गार्चादेखि मरू टाेलसम्म सानाे अाकारकाे खटमा राखेर जात्रा गर्दा सार्वजनिक स्थलमै चर्काे स्वरले द्विअर्थी याैनजन्य शब्दकाे उच्चारण गर्ने युवाहरूकाे प्रतिस्पर्धा हुने गरेकाे छ ।
पद्मपाणी लाेकेश्वरकाे परम्परागत जात्रासँग यस्ताखाले सन्दर्भ जाेडिनु हुन्छ वा हुँदैन भन्ने वहसकाे विषय हुनसक्ला । कतिपयले यसलाई जात्राभित्रकाे विकृति र विचलन भनेका छन् । विकृति ठान्ने समुहले द्विअर्थी याैनजन्य शब्द सार्वजनिक रूपमा अभिव्यक्त नगराउन/नियन्त्रण गर्नुपर्ने तर्कसहित भेला र छलफल समेत चलाएका छन् । कतिपयले यसलाई नागरिकको पूर्ण अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको अधिकार भएको दाबी गरेका छन् । प्रजातान्त्रिक देशमा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रतालाई मापण गरेर नागरिककाे स्वतन्त्र रूपमा जीवन जिउने अधिकारकाे आधार तय गरिएको हुन्छ । निरंकुश शासन व्यवस्थाकाे सन्दर्भ बेग्लै भयाे ।
तर द्विअर्थी याैनसँग सम्बन्धित शब्द कहिलेदेखि प्रयाेग गरियाे भन्ने अनुसन्धानकाे विषय हाेला । सिथि नखःलाई राेपाइँ गर्न मिल्ने माैसमकाे संकेतकाे रूपमा व्याख्या गरिएको छ । अर्थात सिथि नखःसम्ममा दिगुपूजा (देवाली पूजा वा कुलपूजा) तथा अन्य साह्रै व्यस्त भएर समर्पित हुनुपर्ने परम्परागत गतिविधि सकाउनुपर्ने मान्यता छ । सिथि नखःदेखि गथांमुगःसम्म बाजागाजा समेत थन्काएर धार्मिक, सांस्कृतिक गतिविधि (अत्यावश्यक बाहेक) गर्दैनन् । याे अवधिमा राष्ट्रकै मुख्य बालीकाे रूपमा स्वीकार गरिएको धानबालीलाई प्राथमिकता दिइएको छ । यही अवधिमा सबैसबै गतिविधिलाई थाँती राखेर वर्षाबालीकै लागि समर्पित हुन पनि यसाे गरिएकाे हाे भन्ने बुझ्न गाह्रो छैन । उहिले प्रविधिकाे विकास नभइसकेको बखत सिथि नखःदेखि गथांमुगः चःह्रेसम्म वर्षाबाली (राेपाइँ)कै क्रियाकलापमा रमाइलाे गरि ध्यान केन्द्रीत गर्न पनि द्विअर्थी याैनजन्य शब्द प्रयाेग गर्ने परम्पराकाे विकास भएकाे हुनसक्छ । हाे,
कसैकाे व्यक्तिगत मानमा हानी गर्नु गलत छ । चरित्रहत्या गर्नु नेपालकै कानुनले पनि बन्देज लगाएकाे छ । तर कसैकाे मानहानी नहुनेगरी द्विअर्थी शब्द प्रयाेगले रमाइलाे महसुस हुन्छ भने यसलाई जायज भन्नुपर्छ । राताे मच्छिन्द्रनाथ, पद्मपाणी लाेकेश्वरलाई सहकालका देवता भनिएकाे छ । राताे मच्छिन्द्रनाथलाई कामाक्षकामारूपदेखि तत्कालीन नेपाल भित्र्याउँदाकाे किंवदन्ती बेग्लै छ । कुराे, जस्ताे भएपनि तत्कालीन नेपालमा खडेरी लागेकाे बखत वर्षात गराइदिएर राेपाइँमा सघाएका देवताकाे जात्रासँग द्विअर्थी शब्द उच्चारण हुने परम्परा झट्ट सुन्दा असान्दर्भिक लागेपनि इतिहासकाे नजरमा गलत छैन । मान्यताकै आधारमा पनि सिथि नखःदेखि गथांमुगः चःह्रेसम्म भाै कायेगु प्रचलन छ । हाेला, यसलाई पचाउन/स्वीकार गर्न अलिक बढी गाह्राे छ, तर कृषि पेशासँग प्रत्यक्ष सराेकार राख्ने, तत्कालीन नेपालमा कृषि कर्ममा सघाएका पद्मपाणी लाेकेश्वरकाे जात्रामा चलिअाएकाे भाै कायेगु चलनलाई बिल्कुलै गलत चाहिँ भन्न सकिंदैन । बस् इतिहासकाे चस्मालाई वर्तमानमा लगाउँदा अलिक मिल्दैन हाेला, मिलाएर लगाउने काेसिस गर्नुपर्छ ।
(पद्मपाणी लाेकेश्वर सम्बन्धिकाे सुचना स्राेत उपप्राध्यापक शान्तरत्न बज्राचार्य)
थप तस्बिर-
फाेटाे साभार: सुरेश ख्वाकः श्रेष्ठ/मनिष मानन्धर/थिमि गुंला बाजा खलः/फेसबुक
